Budzyń w powiecie chodzieskim jest miejscowością o ciekawej historii. W czasie swojego istnienia przez prawie 500 lat był miastem. Został nim w czasie panowania króla Kazimierza Jagiellończyka, a miało to miejsce jeszcze przed 1458 r. Odnowienia praw miejskich i potwierdzenia herbu dokonał w 1641 r. król Władysław IV. W wyniku reformy administracyjnej w 1934 r. Budzyń wraz z wieloma innymi miastami Polski utracił status miasta. Pozostaje odtąd wsią wyróżniającą się liczbą mieszkańców, która obecnie wynosi 4861 osób.
Na przestrzeni istnienia Budzynia układ przestrzenny i jego zabudowa podlegały zmianom. Charakterystycznym elementem miejscowości jest długi rynek otoczony budynkami pochodzącymi z XIX i XX w. Stoją tu również dwa kościoły - katolicki i dawny ewangelicki. Z budynków przyrynkowych warto zwrócić uwagę na domy stojące szczytem do placu, w sposób charakterystyczny dla wcześniejszej zabudowy Budzynia oraz budzyński Urząd Stanu Cywilnego.
Do niezwykłego wydarzenia doszło pod Budzyniem w okresie powstania wielkopolskiego. Polacy zajęli miasto 3 stycznia 1919 r. i nacierali dalej na północ, ale po przejściowym opanowaniu Chodzieży musieli się wycofać. Niemcy inicjowali z Chodzieży różne akcje zaczepne. Natarcie na Budzyń ruszyło 7 lutego, wspomagał je opancerzony samochód. Powstańcy dzięki czujkom wystawionym na przedpolach miasteczka w porę zauważyli przeciwnika, lecz dobrze chroniona przez pancerz niemiecka załoga "automobilu" nieustannie posuwała się do przodu. Samochód zatrzymał się dopiero po dotarciu w pobliże pozycji powstańczych, na wysokości wzgórza Okręglik, gdy poległ jego kierowca. Po krótkiej walce Polacy zmusili załogę do opuszczenia pojazdu, zdobywając przy tym dwa karabiny maszynowe.
Dziś przy ulicy Chodzieskiej, na stoku Okręglika, znajduje się pomnik upamiętniający tę akcję. Po drugiej stronie ulicy stoi stara figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem, u stóp której złożono ziemię uświęconą krwią poległych i pomordowanych w latach 1918-1919 i 1939-1945. Obok znajdują się tablice ku czci dowódcy powstańców Leona Napiecka, który pod tą figurą dziękował za odniesione zwycięstwo oraz Michała Rajewicza, pierwszego w powiecie poległego powstańca.
Na niewielkim cmentarzyku przy kościele św. Barbary znajdują się trzy groby powstańców z Budzynia. Kapral Franciszek Jackowski oraz szeregowcy Leon Jęczyk i Józef Urbański polegli 2 lutego 1919 r. w walkach pod Radwankami. Na trzech jednakowych mogiłach stoją krzyże z białymi tabliczkami z nazwiskami powstańców oraz datą i miejscem ich śmierci.
W lesie w okolicach Budzynia, przy drodze leśnej zwanej „linią prezydenta”, w miejscu, gdzie podczas polowań Ignacy Mościcki często zajmował stanowisko, w 1936 r. postawiono obelisk nazwany „Kamieniem Prezydenta”. Inicjatorami i wykonawcami tego zamierzenia byli pracownicy Nadleśnictwa Podanin, chcąc upamiętnić 10 lat prezydentury Ignacego Mościckiego.
Historia wiatraka nie jest znana. Przeniesiony w 1953 roku ze wsi Radwanki, odległej około 8 km od Budzynia. Wg opisów w Radwankach w połowie XIX wieku na wzgórzu pod lasem znajdowały się dwa wiatraki, jeden Elera mielił 30 kwintali zboża dziennie, drugi Lucka 60 kwintali. Jeden z nich, nie wiadomo który, stoi obecnie na przedmieściach Budzynia.
Wiatrak jest usytuowany przy szosie z Poznania, na płaskim terenie, nieopodal cmentarza, w otoczeniu nowej zabudowy podmiejskiej. Obiekt dostępny z zewnątrz.
Wiatrak posadowiony jest na ceglanej podmurówce na planie koła o średnicy siedmiu metrów, za pomocą podwaliny drewnianej, dwóch szyn i wieńca łożyskującego. Trzykondygnacyjny wysoki na 13,20 m, wzniesiony na planie kwadratu (o wymiarach 7,40 x 7,40 m). Ściany wiatraka, konstrukcji szkieletowej, wykonane z drewna sosnowego, oszalowanie deskami, od strony wietrznej w dolnej partii, pokryte zostały gontem. Do wnętrza prowadzą dwa wejścia poprzedzone gankiem, w poziomie parteru i ze schodami na wysokości pierwszej kondygnacji. Budynek przykrywa pokryty gontem dach dwuspadowy z naczółkiem od strony ściany wietrznej i z około jednometrowym okapem od tzw. strony mącznej. Na dachu zachowały sie małe śmigła, które pomagały w nastawieniu głównych skrzydeł wiatraka odpowiednio do kierunku wiatru.
W północno-zachodniej części rynku budzyńskiego powstał ciekawy w formie zegar słoneczny. Składa się ze smukłego gnomonu zwieńczonego ostrosłupem oraz tarczy ułożonej z wielobarwnej kostki. Tarczę zegara otaczają półkoliste pasy z kwiatami i trawą. Budzyński zegar jest niewątpliwą ciekawostką dla wielbicieli gnomoniki oraz jedną z wizytówek miejscowości.
Kościół św. Barbary - zbudowany w 1849 roku w stylu neorenesansowym. Kościół św. Andrzeja Boboli – eklektyczny, poewangelicki kościół zbudowany został w 1881r.
Magazyn Wystawowy Polskiej Motoryzacji, to miejsce gdzie historia spotyka się z rzeczywistością. Można tu obejrzeć pojazdy produkowane w Polsce w latach świetności polskiej motoryzacji. Można tu zobaczyć sprzęt rolniczy np. Bizon, Vistula, ciągniki URSUS, samochody osobowe (Mikrus, Warszawa, Syrena i inne) oraz pojazdy specjalne (np. samochody strażackie). Jest również kącik poświęcony polskiemu pożarnictwu. Sprzęt tam ugasiłby jeszcze niejeden pożar.
Nie można zapomnieć o motocyklach: o Komarach, SHL czy OSA-ch, które zachwycają do dzisiaj. Pojazdów zostały odrestaurowane i każdy z nich jest sprawny technicznie.
Foto: MWPM
Czynny przez cały rok, ale zwiedzanie trzeba ustalić z gospodarzami. Są dwa programy zwiedzania:
Program podstawowy – 1 godzina:
Program wydłużony – 2 godziny: program podstawowy + dodatkowe atrakcje (do ustalenia):
Foto: Alpakoland
Muzeum Młynarstwa w Jaraczu położone jest w odległości 40 km od Poznania przy trasie nr 11 Poznań–Piła, przy wschodnim krańcu Puszczy Noteckiej, nad rzeką Wełną, w miejscu o dużych walorach krajobrazowych. W Jaraczu kończy się rezerwat przyrody „Wełna”, który obejmuje 3,5-kilometrowy odcinek rzeki o bystrym nurcie z florą i fauną charakterystyczną dla potoków karpackich.
Pierwsza wzmianka pisana o młynie w Jaraczu pochodzi z XV wieku. Był to jeden z wielu młynów poruszanych kołem wodnym zbudowanych na dopływach rzeki Warty. Obecnie w skład zabudowań osady młyńskiej, w której od 1981 r. prowadzone jest Muzeum Młynarstwa w Jaraczu, wchodzą następujące budynki:
W budynku młyna wodnego z przełomu XIX i XX wieku napędzanego turbiną Francisa znajduje się ekspozycja przemysłowej techniki młynarskiej obejmująca cały cykl przemiału zboża na mąkę. Maszyny i urządzenia we młynie pochodzą z lat dwudziestych XX wieku. Dodatkowo wyeksponowane są tu modele młynów wodnych i drobny sprzęt pomocniczy. Drugi z młynów to wiatrak przeniesiony ze wsi Czacz (gm. Śmigiel) z końca XVIII wieku. Jest reprezentantem najbardziej charakterystycznych w Wielkopolsce wiatraków typu koźlak. Wnętrze młyna w sposób naturalny prezentuje wyposażenie obiektu podczas użytkowania. Dużą atrakcją dla zwiedzających są regularne pokazy pracy wiatraka przy wykorzystaniu siły wiatru. W budynku dawnej stajni urządzano ekspozycję poświęconą tradycyjnemu przetwórstwu zbożowemu. Prezentowane są tu żarna, stępy, śrutowniki do zboża o napędzie ręcznym lub kieratowym oraz mechaniczny śrutownik produkcji Zakładów H. Cegielskiego w Poznaniu. W kolejnym obiekcie muzealnym - „Domu Młynarza” znajduje się wystawa pt. „Kolekcja modeli wiatraków inż. Feliksa Klaczyńskiego” prezentująca unikalny zbiór ponad czterdziestu modeli wiatraków z całej Polski. Na terenie muzealnym prezentowane są również urządzenia służące do napędu młynów: silniki elektryczne i na gaz ssany oraz maszyny parowe.
Foto: Muzeum Młynarstwa w Jaraczu
Źródło: polskaniezwykla.pl, Izba Historii Ziemi Budzyńskiej, Magazyn Wystawowy Polskiej Motoryzacji, Muzeum Młynarstwa, Alpakoland.